Ludzka twarz zdolna jest – jak wynika z badań Paula Ekmana i Wallace’a Friesena – do wyrażania ok. 50 rodzajów uśmiechów. Dzięki technice badawczej umożliwiającej pomiar ekspresji twarzy (The Facial Action Coding System) i wieloletniemu programowi badawczemu, doszli oni do wniosku, że nad niektórymi mięśniami twarzy człowiek nie ma władzy (nie jest zatem zdolny do ich celowego uruchamiania), nad innymi zaś ma całkowitą kontrolę.
„Wspólnym elementem większości uśmiechów jest zmiana wyglądu twarzy powodowana przez mięsień jarzmowy większy. Rozciąga się on od kości policzkowych w dół i w poprzek twarzy, dochodząc do kącików ust. Skurcz mięśnia jarzmowego ciągnie kąciki ust ukośnie do góry, do kości policzkowych. W wypadku silnego skurczu mięsień ten rozciąga wargi ust, ciągnie policzki do góry, powoduje wybrzuszenie skóry poniżej oczu i powoduje zmarszczki, w kształcie kurzej łapki, przy zewnętrznych kącikach ust. (…) Inne mięśnie łączą się z mięśniem jarzmowym w procesie tworzenia różnych rodzajów uśmiechu i niewiele jest takich, które są kształtowane przez inne mięśnie niż mięsień jarzmowy.”
Ekman i Friesen wyróżnili, dzięki swym badaniom, między innymi: uśmiech szczery, uśmiech zalękniony, uśmiech lekceważenia, uśmiech złagodzony, uśmiech zdeprymowania, uśmiech przyjemnej złości, uśmiech przyjemnego lekceważenia, uśmiech flirciarski, uśmiech uległości, uśmiech słuchacza oraz – co najważniejsze – uśmiech fałszywy.
Oznacza to, że w oparciu o pobieżną analizę kilku zaledwie elementów twarzy osoby uśmiechającej się, jesteśmy w stanie określić – z dużym prawdopodobieństwem – jakiego rodzaju intencja komunikacyjna kryje się za wyrazistą i czytelną wesołością naszego rozmówcy.
W swojej książce „Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie” Paul Ekman opisuje osiemnaście odmian uśmiechów, z których żaden nie jest uśmiechem fałszywym.
Zobacz: Co musi mieć twarz, żeby nasz mózg ocenił ją jako godną zaufania?
1. Uśmiech szczery
„Pojedynczy skurcz mięśnia jarzmowego większego powoduje powstanie uśmiechu okazywanego w wypadku doświadczania prawdziwych, niekontrolowanych, pozytywnych emocji. Żadne inne mięśnie dolnej części twarzy nie biorą udziału w kształtowaniu szczerego uśmiechu. Jedyny ruch, jaki może się pojawić w górnej części twarzy, to napięcie mięśni okrężnych oczu. Powoduje ono większość zmian w górnej części twarzy, które mogą być także następstwem silnego skurczu mięśnia jarzmowego – podniesiony policzek, wybrzuszona skóra poniżej oczu i zmarszczki przy zewnętrznych kącikach oczu. (…) Przypuszczam, że wszystkie pozytywne doświadczenia emocjonalne – radość, której powodem jest druga osoba; szczęście wynikające z ulgi; przyjemność ze stymulacji węchowej, słuchowej lub wizualnej; rozbawienie; zadowolenie – objawiają się uśmiechami szczerymi, które różnią się tylko czasem pojawiania, trwania, znikania oraz intensywnością tej ekspresji.”
2. Uśmiech strachu
„Uśmiech strachu (…) nie ma nic wspólnego z emocjami pozytywnymi, ale często błędnie jest tak interpretowany. Kształtuje go mięsień śmiechu, który ciągnie kąciki ust horyzontalnie w kierunku uszu, tak że wargi są rozciągnięte horyzontalnie w kształcie prostokąta. Nazwa mięsień śmiechu (risorius) pochodzi od łacińskiego słowa risus, co znaczy śmiech, ale jego skurcz występuje zasadniczo w emocji strachu, a nie śmiechu. Pomieszanie nastąpiło prawdopodobnie dlatego, że czasami, gdy mięsień śmiech ciągnie horyzontalnie wargi, to kąciki ust będą podnosić się ku górze, przypominając jedną wersję bardzo szeroko rozciągniętego uśmiechu szczerego.”
3. Uśmiech lekceważenia
„Uśmiech lekceważenia (contempt smile) jest kolejnym przykładem niewłaściwej nazwy, ponieważ ta ekspresja również niewiele ma wspólnego z emocjami pozytywnymi, chociaż często jest tak traktowana. (…) Chodzi o napięcie mięśni w kącikach ust, powodując wybrzuszenie wokół kącików, często dołek i nieznaczne ukośne podniesienie kącików ust. I znowu, zamieszanie jest konsekwencją tego, że ukośne podniesienie do góry kącików ust występuje także w uśmiechu szczerym. Innym wspólnym elementem jest dołek, który czasami pojawia się w uśmiechu szczerym. Podstawowa różnica polega na tym, że w uśmiechu lekceważenia kąciki ust są napięte, co nie występuje w uśmiechu szczerym.”
Zobacz: Spojrzenie szaleńca – po czym je poznać?
4. Uśmiech złagodzony
„W uśmiechu złagodzonym osoba faktycznie doświadcza pozytywnych emocji, ale próbuje sprawić wrażenie, jak gdyby uczucia były mniej intensywne, niż w rzeczywistości są. Celem jest złagodzenie (ale nie stłumienie) ekspresji pozytywnych emocji i może doświadczenia emocjonalnego w pewnych granicach. Wargi mogą być uciskane, kąciki ust napięte, dolna warga wypchnięta do góry, kąciki ust spuszczone w dół lub jakakolwiek kombinacja tych ruchów może występować łącznie z prostym uśmiechem.”
5. Uśmiech zdeprymowania
„Uśmiech zdeprymowania wyraża doświadczanie emocji negatywnych. Nie jest to próba ukrycia, ale mimiczny komentarz do stanu przygnębienia. Uśmiech taki oznacza, że osoba nie zamierza (co najmniej w danym momencie) za bardzo protestować z powodu swojego zdeprymowania. Chce robić dobrą minę do złej gry.
Uśmiech ten został zauważony na twarzach osób badanych, które siedziały same w naszym laboratorium i oglądały filmy o amputacji i oparzeniach, nie wiedząc nic o naszej ukrytej kamerze. Często pojawiał się wcześnie, gdy nasze pielęgniarki sprawiały wrażenie, że właśnie uświadomiły sobie jak okropne są nasze filmy. Widzieliśmy także uśmiechy zdeprymowania na twarzach pacjentów w stanie depresji, jako komentarz do odczuwanego przez nich nieszczęścia. Uśmiechy zdeprymowania są często asymetryczne. Nierzadko są nakładane na wyraźną negatywną ekspresję emocjonalną, nie maskując jej, ale łącząc się z nią, lub mogą szybko następować po negatywnej ekspresji emocjonalnej. Jeśli uśmiech zdeprymowania wyraża próbę kontrolowania strachu, złości lub rozpaczy, to może być bardzo podobny do uśmiechu złagodzonego. Uciskanie ust, dolna warga wypchnięta do góry przez mięsień podbródka i kąciki napięte lub spuszczone w dół mogą służyć do kontrolowania wybuchu jednej z powyższych negatywnych emocji. Główną różnicą pomiędzy tą wersją uśmiechu zdeprymowania a uśmiechem złagodzonym jest brak oznak napinania mięśnia wokół oczu. Ruch tego mięśnia – ściągnięcie skóry wokół oczu i zmarszczki w postaci kurzej łapki – występuje w uśmiechu złagodzonym, ponieważ radość jest prawdziwa. Natomiast radość nie jest autentyczna w wypadku uśmiechu zdeprymowania. Może on także ujawnić ułożeniem brwi i czoła, że ktoś doświadcza emocji negatywnych.”
Często emocje pozytywne łączą się z innymi, a wtedy odczuwamy przyjemność przy równoczesnym przeżywaniu innych emocji, takich jak:
6. Uśmiech przyjemnej złości (okrutny / sadystyczny)
„W mieszaninie dwie lub więcej emocji jest doświadczanych równocześnie, których oznaki pojawiają się w jednym wyrazie twarzy. Każda emocja może łączyć się z jakąkolwiek inną emocją. Tutaj jesteśmy zainteresowani tylko ekspresjami emocji, które często zmieszane są z emocjami pozytywnymi. Gdy ludzie znajdują przyjemność w odczuwaniu złości, to mieszanina przyjemnej złości objawi się – oprócz ekspresji szczerego uśmiechu – zwężeniem warg, a czasami także podniesieniem górnej wargi.”
7. Uśmiech przyjemnego lekceważenia
„W ekspresji przyjemnego lekceważenia prawdziwy uśmiech łączy się z napinaniem jednego bądź dwóch kącików ust.”
8. Uśmiech przyjemnego smutku
„Strach i smutek także mogą dawać przyjemność, tak jak ci, którzy piszą książki i robią filmy, które straszą i wyciskają łzy. W mieszaninie przyjemnego smutku, oprócz podciągniętego do góry szczerego uśmiechu, kąciki ust mogą być spuszczone w dół lub uśmiech szczery może tylko połączyć się z górną częścią twarzy.”
9. Uśmiech przyjemnego strachu
„W mieszaninie przyjemnego strachu widzimy górną część twarzy tak (…) jak w smutku, razem ze szczerym uśmiechem połączonym z horyzontalnym rozciągnięciem warg.”
10. Uśmiech przyjemnego zaskoczenia
„W przyjemnym zaskoczeniu brwi podnoszą się do góry, szczęka opada, górna warga podnosi i się i pojawia się szczery uśmiech.”
Zobacz: Uśmiech buduje relacje, nawet gdy uśmiechająca się osoba nie jest godna zaufania
W dwóch kolejnych rodzajach ekspresji mamy szczery uśmiech połączony ze szczególnym rodzajem spojrzenia.
11. Uśmiech flirciarski
„W uśmiechu flirciarskim pojawia się ekspresja szczerego uśmiechu w trakcie śmiałego patrzenia komuś w oczy i odwracania wzroku od interesującej kogoś osoby, a potem, przez chwilę, spoglądanie na tę osobę na tyle długo, aby być spostrzeżonym, kiedy następuje ponowne odwrócenie wzroku. Jednym z powodów tego, że portret Mony Lizy jest tak niezwykły, jest to, że Leonardo uchwycił na jej twarzy taki flirciarski uśmiech, w którym patrzy ona w jedną stronę, a ukradkiem rzuca spojrzenie na obiekt swojego zainteresowania.”
12. Uśmiech zakłopotania
„W uśmiechu zakłopotania spojrzenie jest skierowane w dół lub na bok, tak że ktoś zakłopotany nie spogląda w oczy innych osób. Czasami będzie występować chwilowe podniesienie do góry wybrzuszenia podbródka (skóra i mięsień między dolną wargą i końcem podbródka) w ekspresji uśmiechu szczerego.”
13. Uśmiech Chaplina
„Uśmiech Chaplina jest niezwykły, kształtowany przez mięsień, którego większość ludzi nie potrafi uruchomić intencjonalnie. Charlie Chaplin potrafił, ponieważ ten uśmiech, w którym usta są podniesione ukośnie do góry dużo wyraźniej niż w szczerym uśmiechu, był jego cechą charakterystyczną. (…) Jest to uśmiech wyniosły, w którym ktoś śmieje się ze swojego uśmiechu.”
Następne cztery uśmiechy wyglądają tak samo, ale pełnią zupełnie różne funkcje społeczne. Przybieramy je intencjonalne, często występuje w nich asymetria.
14. Uśmiech łagodzący krytykę
”Uśmiech łagodzący krytykę stępia ostrze nieprzyjemnej lub krytycznej uwagi, często skłania krytykowanego do uśmiechania się w odpowiedzi na ten rodzaj ekspresji. Ten uśmiech powstaje intencjonalnie i charakteryzuje się krótkim czasem pojawiania się. Kąciki ust mogą być napięte i czasami też przez moment wypchnięta jest nieznacznie do góry dolna warga. Często oznaką uśmiechu łagodzącego krytykę jest kiwanie głową, lekkie przechylenie głowy w dół i na bok, w ten sposób, że uśmiechający spogląda trochę z góry na krytykowaną osobę.”
15. Uśmiech uległości
„Uśmiech uległości sygnalizuje, że gorzka pigułka zostanie przełknięta bez oporu. Wszyscy zdają sobie sprawę, że osoba z takim uśmiechem nie jest szczęśliwa, ale wiadomo, iż pogodziła się ze swoim losem. Uśmiech ten jest podobny do uśmiechu łagodzącego krytykę, bez występującego w tym drugim uśmiechu określonego ułożenia głowy. Natomiast brwi mogą być przez chwilę podniesione do góry, można usłyszeć westchnienie lub może pojawić się wzruszenie ramionami.”
16. Uśmiech koordynacji
„Reguluje wymianę informacji między dwiema lub więcej osobami. Jest to uprzejmy, zachęcający do współpracy uśmiech, który służy do łagodnego okazywania akceptacji, zrozumienia, intencji wykonania lub uznania prawidłowego wykonania czegoś przez inną osobę. Wymaga to nieznacznego uśmiechu, zwykle asymetrycznego, bez kurczenia mięśni okrężnych oczu.”
17. Uśmiech słuchacza
„Jest szczególnym przypadkiem uśmiechu koordynacji, stosowanego, kiedy słuchanie pozwala osobie mówiącej zorientować się, że wszystko jest rozumiane i nie ma potrzeby powtórzenia lub poprawienia wypowiedzi. Uśmiech ten jest równoznaczny z „mm-hmm”, „dobrze”, czemu często towarzyszy kiwanie głową. Rozmówca nie myśli, że jego słuchacz jest szczęśliwy, ale traktuje taki uśmiech jako zachętę do kontynuowania swojej wypowiedzi.”
I ostatni…
18. Uśmiech fałszywy
Na zdjęciu poniżej Paul Ekman prezentujący uśmiech szczery i fałszywy.
Badacze doszli do wniosku, że niemalże pewną oznaką fałszu kryjącego się za kierowanym w naszą stronę uśmiechem, jest brak aktywności mięśni poruszających brwiami. Prawdziwemu uśmiechowi towarzyszy bowiem nieznaczne obniżenie się brwi, nieprawdziwemu zaś, brak aktywności owych mięśni. Uśmiechowi fałszywemu towarzyszy także brak zaangażowania mimicznego mięśni okrężnych oczu. Zwykle uśmiech fałszywy jest też w większym stopniu asymetryczny niż uśmiech szczery. Również czas znikania takie uśmiechu jest nieodpowiedni, zwykle pojawia się zbyt nagle i tak samo szybko znika
